Güneş ile birlikte etrafında dolanan gezegenler ve uydular, günümüzden yaklaşık 4,5 milyar yıl önce, gökadamız Samanyolu’nun sarmal kollarındaki gaz ve toz bulutlarından oluştu. Üzerinde yaşadığımız gezegen olan yer, tek doğal uydusu Ay ile birlikte milyarlarca yıldır, yaşam kaynağımız Güneş’in etrafında dolanır durur. Yer, Güneş’in etrafında dolanırken; Ay da yerin etrafında hareketlidir. Bu dolanım hareketleri sırasında uydumuz, Güneş’in önünden geçerken gerek ve yeter koşullar sağlandığında bir örtülme oluşarak Ay’ın gölgesi yeryüzüne düşer ve güneş tutulması oluşur. Buna karşılık Ay, uzayda dünyamızın gölgesi içinden geçtiğinde ise ay tutulması görmeye başlarız. Hem güneş hem de ay tutulmalarının birkaç farklı türü vardır. 25 Ekim 2022 tarihli tutulmada olduğu gibi eğer Ay, Güneş diskinin yalnız bir kısmını örterse Parçalı Güneş Tutulması meydana gelir.
Dünya, Güneş’in etrafında dolanırken, Ay da yerin etrafında döner. Bu hareketler sırasında Ay, Güneş’in önünden geçerken onu örter, Ay’ın gölgesi yeryüzüne düşer. Böylece güneş tutulması oluşur.
Güneş tutulmaları dünyanın her yerinden değil, yalnız belirli bir hat üzerindeki gölgeli alanlardan gözlenebilir. Bu hat, her tutulmada değişir ve değişmesinin temel nedeni ise yerin Güneş, Ay’ın da yer etrafında dolandıkları yörünge konumları ve dolanım süreleriyle ilişkili. Gözlemciler tarafından farklı tutulma türlerinin görülmesinin nedeniyse söz ettiğimiz koşulların yanı sıra gözlemcinin tutulma hattına göre konumudur. Gözlemci tam tutulma hattında yer alıyorsa tutulmayı tam ya da halkalı tutulma olarak gözleyecektir. Eğer, tutulma hattından belirli uzaklıktaysa parçalı ve bu hattın tamamen dışında ise hiçbir tutulma gözleyemeyecektir.
25 EKİM 2022 PARÇALI GÜNEŞ TUTULMASI
25 Ekim’deki parçalı güneş tutulmasının izleneceği bölgeleri Google'da araştırıp bulmak mümkün. Hava koşulları uygun, bulutsuz bir gökyüzü olduğu takdirde tutulmanın Türkiye’nin farklı illerinden görülme zamanları yine Google'da bulunabilir. Bu görüntü, diğer illerimizden görülecek örtülme miktarına çok benzemekte. Tutulma yaklaşık 2,5 saat kadar sürecek ve öğle saatlerine denk geldiği için Güneş gökyüzünde oldukça yüksek bir konumda bulunacak. Bu yüzden yerel koşullara bağlı olarak etrafı biraz açık bir alana çıkıldığı takdirde rahatlıkla izlenebilecek.
Parçalı güneş tutulması sırasında Güneş diski yavaş yavaş kapanır. Gözlem sırasında görüş alanında Güneş’in parlak diski de olacak. Bu nedenle gözlemlerde dikkatli olunmalı ve göze zarar gelmemesi için çeşitli yöntem ve teknikler kullanılmalı. Güneş görünür disk gözleminde kullanılan, teknik olarak çok maliyetli ve karmaşık olmayan gözlem yöntemlerinde temel amaç, gözümüzü koruyarak tutulmayı net olarak izlemek ve gerekiyorsa ölçümler yapmaktır. Parçalı güneş tutulmasının gözlemini bir filtre yardımıyla çıplak gözle yapmak da olası. Ancak, gözümüzden daha yüksek ayırma ve büyütme gücüne sahip araçlar olan dürbün, güneş teleskobu, güneş filtreli aynalı ya da mercekli bir teleskop gibi optik araçlar kullanmak tutulmayı ayrıntılı olarak izlemek için tercih edilebilir.
Eski zamanlarda insanlar güneş tutulmalarına dair pek çok ilginç hikâye, efsane ve batıl inanç geliştirdi. Bunların bir kısmı romantik efsanelerken çoğu da korku yarattı. Efsaneler genellikle dünyanın kaderinin değişeceğine yönelikti ve Güneş'i yok etmeye çalışan bir canavarı ya da öfkeli, üzgün veya hasta olan bir Güneş tanrısını içeriyordu.
TUTULMA EFSANELERİ
Dünyanın dört bir yanında özellikle eski zamanlarda yaşayan insanlar, Güneş'in aniden ortadan kaybolmasına yönelik birçok ilginç hikâye, efsane ve batıl inanç geliştirdi ve güneş tutulması birçok insan için âdeta korku yarattı. Dünyanın sona ereceğini ya da büyük bir kötülüğün bunu izleyeceğini düşünüyorlardı. Efsaneler genellikle dünyanın kaderinin değişeceğine yönelikti ve Güneş'i yok etmeye çalışan bir canavarı ya da öfkeli, üzgün veya hasta olan bir Güneş tanrısını içeriyordu. Örneğin, Kolombiya'daki yerli halk, çok çalışacağına ve yollarını onaracağına söz vererek göklere doğru bağırdı. Bazıları bunu kanıtlamak için özellikle tutulma sırasında bahçeleri ve diğer onarım işleri üzerine çok çalıştı. İskandinav kültüründe kötü bir büyücü olan Loki, tanrılar tarafından zincirlere vuruldu. Loki, biri Güneş'i yutan kurt benzeri devler yaratarak ondan intikam aldı ve böylece bir tutulmaya neden oldu. Dev kurtlardan bir diğeri de Ay'ı kovaladı ve onu yemeye çalıştı.
İnsanlar üzerindeki korku, halkı Güneş'i yeniden alevlendirmeye çalışmak için gökyüzüne alevli oklar atmaya yöneltti. Peru'daki kabileler de farklı bir nedenden dolayı aynısını yaptılar; onlar da Güneş'e saldıran bir canavarı korkutmayı umuyorlardı.
Çin, Moğolistan ve Sibirya'daki inanışlara göre, kafası kesilmiş efsanevi karakterler Güneş ve Ay'ı kovalayıp tüketir ve bunun sonucunda tutulmalar yaşanır şeklindeydi. Çin’e ait en eski güneş tutulması efsanelerinden biri, aç kalmış ejderhayla ilgilidir. İnanışa göre güneş tutulması, Güneş’i yiyen bir ejderhayla oluşur. Güneş’in tamamının tükenmesini önlemek amacıyla ejderhayı korkutmak için çok büyük gürültü yapmak gerekir; tencere ve tavalar dövülür. Yüksek gürültü çıkartma daha sonraları davul çalarak, havai fişekleri ve hatta gemilerde topların ateşlenmesini içerecek şekilde genişletildi. Güneş tutulmaları Çin imparatorları için kötü alametler olarak görülüyor, bu yüzden gökbilimciler onları tahmin etmekle ve imparatorun bu olaylardan haberdar olmasını sağlamakla görevliydi. Hazırlıksız yakalanırsa, imparator göklerin lehine ve zayıf olarak görülürdü. İmparator Kang, MÖ 2134'teki tutulmayı tahmin edemedikleri gökbilimcilerinden ikisinin için başlarını kestirdi.
Endonezya ve Polinezya'da, şeytan ruhu Rahu’nun Güneş'i tükettiğine ama bunu yaparken dilini yakarak ve geriye tükürdüğüne inanılır. Ermenistan'da bir ejderhanın Güneş’i ve Ay'ı yuttuğu düşünülür. Başka bir kültürde ise bir tutulma, erkeklerin kötü davranışlarına yanıt olarak öfkeli Güneş'in uzaklaşmasından ve kendini karanlıkla örtmesinden kaynaklanır. Hindistan'da birçok kişi, bir tutulma meydana geldiğinde bir ejderhanın iki gök cismini ele geçirmeye çalıştığına inanıyor. İnsanlar boyunlarına kadar nehirlere dalarlar, Güneş ve Ay'a ejderhaya karşı kendilerini savunmaları için yalvarırlar.
Güneş tutulmaları dünyanın her yerinden değil, yalnız belirli bir hat üzerindeki gölgeli alanlardan gözlenebilir. Bu hat, her tutulmada değişir ve değişmesinin temel nedeniyse yerin Güneş, Ay’ın da yer etrafında dolandıkları yörünge konumları ve dolanım süreleriyle ilişkili.
ROMANTİK İNANÇLAR
Birçok kültürdeyse Güneş'in, sevgilisi Ay ile kavga ettiği düşünülüyordu! Bunun için farklı romantik açıklamalar yapıldı. Avustralya Aborjinleri için Güneş, meşale taşıyan bir kadın olarak görülüyordu. Buna karşın Ay, erkek olarak kabul edildi. Güneş tutulması, Ay’ın Güneş ile birleşmesi olarak yorumlandı. Alman mitolojisinde ise sıcak kadın olan Güneş ve soğuk erkek olan Ay ile evlendiriliyordu. Güneş gündüzü, uykulu Ay ise geceyi yönetirdi. Arkadaşlık arayan Ay, Güneş ile birleşir ve böylece bir güneş tutulması oluşurdu. Bazı Amerikan yerlileri benzer bir kavramdan yararlandılar: Güneş tutulmasının yoldaşların ziyareti olduğuna inandılar. Batı Afrikalılar, Güneş ve Ay'ın cinsiyet rollerini değiştirir ve bir araya geldiklerinde mahremiyet için ışığı kapattıklarını düşünürlerdi. Tahiti efsanesinde, Güneş ve Ay bir araya gelen aşıklardı, bir anda kaybolurlar ve normale dönüşlerini aydınlatmak için yıldızları yaratırlardı.
Bir güneş tutulması olduğunda havanın bir miktar serinlemesine yönelik bazı ilginç teorilere yol açması, aslında hiç de şaşırtıcı değil. Tutulmadan kaynaklanan sis, çiy veya diğer yağışlar tehlikeli olarak kabul edildi. Japonlar zehrin gökyüzünden düşeceğini ve kuyularını kapatacağını düşündü. Bazı yerlerde, tutulmaların vebaya neden olabileceğine inanılıyordu. Alaska yerlileri, nem ve çiyin hastalığa neden olabileceğine inanıyor; bulaşıklar baş aşağı çevriliyor ve etkilenen mutfak eşyaları yıkanıyordu.
Bugün bile, insanlar hâlâ güneş tutulmaları konusunda biraz korku duyuyorlar. 2010 yılı gibi yakın bir tarihte, parçalı tutulma sırasında dünyanın farklı yerlerindeki insanlar, korkudan evlerinden dışarı çıkmadılar. Çok az kişi sokaklardaydı, restoranlar ve otellerin işlerinde bir düşüş görüldü, birçok müşteri etkinlik sırasında yemek yememeyi tercih etti ve öğrenciler gitmediğinden çoğu okul kapandı.
Kamboçya'da 1995 yılında güneş tutulması sırasında çığlık atmak ve vurmak yerine, efsanevi ejderhayı gökyüzünde korkutmak için askerler havaya ateş ettiler. Gökbilimciler, 1991'de Baja’da kararmanın başlamasından korkan otel personelinin ağlaması karşısında şaşırdılar. Birçok örnek arasında en öne çıkanı hamilelikle ilgiliydi. Eski zamanlarda yaşayan birçok insan, tutulmanın körlük, yarık dudaklar ve doğum lekeleri gibi hamilelik sorunlarına neden olabileceğini düşünürdü. Bugün bile öyle batıl inançlar var ki hamile kadınların tutulma boyunca evlerde kalmaları, yemek yememeleri, keskin nesneler taşımamaları ve tutulma öncesinden itibaren pişmiş bazı yiyecekleri yememeleri konusunda uyarılır. Bazı kültürlerde hamile kadının bebeğini korumak için güvenlik pimi gibi bir tür metal parça takmasının gerekip gerekmediği sorgulanır. Bebeklerle ilgili batıl inançlarının bazıları, gökyüzündeki bir canavarın Güneş'i ısırdığına inanır ve hamile anne bunu izlerse aynı şeyin bir bebeğe de olacağını söyler. Tabii ki, bunların hiçbiri doğru değil! Sağlığımızla ilgili en önemli uyarı şudur: Güneş'e çıplak gözle filtresiz bir teleskop veya dürbünle bakmayınız çünkü kuvvetli ışık gözünüzün retinasına zarar verebilir.
Bu arada tutulmalar için iyi bir şans olarak kabul edilen inanışlar da var. Örneğin tutulmalar Bohemya'nın madencileri gibi en az bir grupta korku uyandırmadı. Madenciler, bu gök olayının altın bulmada şans getirdiğine inanıyorlardı. Bazı Kuzey Amerika Kızılderili kabilelerinde tutulmanın sadece doğanın gökyüzünü kontrol etme yolu, belki de bir tür temizlik evi olduğuna inanılıyordu. Güneş ve Ay, gezegenimizde işlerin yolunda gidip gitmediğini görmek için geçici olarak gökyüzündeki yerlerini terk ediyordu.
Tabii artık ay ve güneş tutulmalarının nasıl oluştuğunu biliyor, binlerce yıl sonrasında bile hangi tarihte oluşacağını en hassas şekliyle hesaplayabiliyoruz. Toplum içinde Ay'ın veya Güneş'in neden karardığını açıklamak için korku hikâyeleri anlatmıyor veya uydurmuyoruz. Yine de bu hikâyelerin belli bir büyüsü var, değil mi? Belki de romantizm, Güneş ve Ay ile her şeyin yolunda olduğunu bilmekten geliyor.
