Morca Düdeni, Taşeli Mağaralarının Araştırılması Projesi kapsamında ASPEG (Anadolu Speleoloji Grubu Derneği) tarafından 2012 yılında keşfedildi. Morca, Türkiye’nin en derin mağaralarını barındıran Anamur ilçesinde, Çukurpınar Mağarası (-1196 metre) ve Peynirlikönü Mağarası (-1429 metre) ile aynı jeolojik formasyonda yer alıyor. Morca, Taşeli (Taşların Evi) adı verilen yüksek bir plato olan Orta Toros Dağları’nda bulunuyor. Mağaracılık Federasyonu’na bağlı olarak Dr. Yaman Özakın’ın tasarladığı mağara veri tabanına göre Türkiye’de 4.000’e yakın kayıtlı mağara bulunuyor. Ancak tahmin edilen mağara sayısı 20.000 dolayında.
Türkiye’deki dördüncü -1000 metrelik mağarasını bulmak Türk mağaracılar için 20 yıldan fazla sürdü. Bu keşif büyük bir heyecan yarattı. 2019 yılındaki etkinlikde nihai derinlik -1210 metre oldu, alınan ölçümlerin toplam uzunluğu dört kilometreyi geçti. Bu derinliğiyle Morca, Türkiye’nin en derin mağaraları sıralamasında üçüncülüğe yükseldi. 2020 yılı sonunda Morca’da en son derinlik -1276 metre ve ölçülen uzunluk ise 5.087 metreye ulaşmıştı. 2021 yılındaki etkinlikte mağaranın uzunluğunun 5.714 metreye devam ettiği görüldü. Tam derinlik ölçümü için bakılması gereken birçok kol bulunuyor. Morca’daki biyolojik ve jeolojik çalışmalar ara ara kesintiye uğrasa da şartlar elverdiğince araştırmalara devam ediliyor.
Mağarada en önemli konulardan biri de ıslanmamaktır. O yüzden su olan yerlerden döşeme yaparak geçilir.
En Derin Dalış
Morca’nın -1260 metresinde bulunan sifona Ali Hakan Eğilmez 2020’de dalış yaparak rekor kırdı. Bu sifon dalışı Türkiye’de bir mağarada yapılan en derin dalış olması nedeniyle büyük önem taşıyor. Su ve ortam ısısının 3-4 derece olduğu mağarada bu dalış için kamp alanında büyük hazırlıklar yapıldı. Bunun nedeni mağarada toplam beş gün geçirecek Ali Hakan Eğilmez, Mert Gürbüz, Ümit Günhan ve Rıza Acar için yiyecekler, dalış malzemeleri ve kişisel eşyaları iyice paketlenerek çantalara yerleştirildi. Dalıştaki gözlemlere göre görüş 12-15 metre boyunca devam ediyordu ve sifonda bolca karides vardı. Gerekli ekipman ve kişi sayısı yeterli olmadığı için yeni dalışlar hemen yapılamadı. Çünkü bu kadar derin ve zorlu bir mağara için deneyimli mağara dalgıçlarının da yer alacağı özel bir dalış ekspedisyonu organize edilmesi gerekiyordu.
Morca Düdeni’nden toplanan örnekler incelendiğinde, bu türün troglobit yani tamamen mağaraya özgü bir canlı olduğu görüldü. Bu yeni tür dünyanın en derin noktasından çıkan yangıç türü olarak literatüre geçti.
Dünyanın En Derin Noktasındaki Mağara Canlısı
Morca Düdeni’nden toplanan örneklerle yeni bir Gammarus türü tespit edildi. Böylece dünyanın en derin noktasında yaşayan mağara canlısı, endemik tatlı su karidesi (yangıç) (Gammarus morcae n. sp.) Prof. Dr. Gökhan Aydın ve Prof. Dr. Murat Özbek’in incelemeleriyle dünyaya tanıtıldı.
Ali Hakan Eğilmez, sifon dalışı sırasında bazı canlılara rastlanılmıştı. Bu yeni tanımlanan türe ait 11 veri; Rıza Acar, Batu Çolak, Ümit Günhan, Büşra Karatay tarafından büyük zorluklarla toplanmış fakat yaşanan aksiliklerden dolayı incelenememişti. 2021 yılında ise numuneler Volkan Baltacı, Ali Hakan Eğilmez, Özge Kahraman, Oktay Pöhrenk, Engin Sevil’in düzenlediği 40’a yakın Türk ve yabancı mağaracının katıldığı uluslararası ekspedisyon sırasında Ümit Günhan ve John Fioroni tarafından büyük emeklerle toplanmıştı. Numuneler yaklaşık +3 °C'de ölçülen su sıcaklığından bir kap yardımıyla alınmış ve ardından numuneler Prof. Dr. Murat Özbek ve Prof. Dr Gökhan Aydın’a iletilmişti. Toplanan materyallerin preparatlarını Biyospeleoloji Araştırma Topluluğu (BAT) hazırladı.
Mağarada bulunan canlılar 3 ana sınıfta toplanıyor:
Trogloxen grubuna girenler mağara ortamını yuva olarak kullanıyor ya da sahip olduğu uygun koşullar nedeni ile tercih ediyor. Ancak, besinlerini genellikle mağara dışından temin ediyorlar. Trogloxen’lere en iyi örnek yarasalardır.
Troglophile grubuna girenler yaşam döngülerini mağaralarda tamamlarlar ancak toprak üstü uygun yaşam çevrelerinde de bulunabilirler.
Troglobite’ler mağara ekosistemine adapte olmuş, fonksiyonel göz, kanat ve deri pigmentlerinin olmaması ile karakterizedir. Bu tür canlılar sadece mağara içinde yaşayabilir asla mağara dışında hayatta kalamazlar.
Morca Düdeni’nden toplanan örnekler incelendiğinde bu türün troglobit yani tamamen mağaraya özgü bir canlı olduğu görüldü. Toplanan örneklerin tamamında gözler körelmişti. Renk pigmentleri yoktu ve bireyler sanki şeffaf gibiydi. Morfolojik incelemeler sonucunda söz konusu canlıların dünyadaki diğer benzer türlerden farklı, bilim camiası tarafından bugüne kadar tanımlanmamış yeni bir tür olduğu ortaya çıktı. Türkiye’deki mağaralardan bugüne kadar 20 amfipod türü rapor edildi. Rapor edilen türlerin çoğunluğu Gammarus cinsine ait olmakla birlikte (14 tür), Niphargus, Bogidiella ve Parhadzia cinslerinden de kayıtlar mevcuttur (Özbek & Aydın, 2022).
Morca’da tanımlanan yeni tür dünyanın en derin noktasından çıkan yangıç türü olarak literatüre geçti. Bugüne kadar dünya yüzeyinin neredeyse 1,3 kilometre altında başka hiçbir tatlı su karidesi tespit edilmemiştir. Gammarus morcae dünya için de yeni bir kayıttır ve dolayısıyla Morca’ya endemiktir.
* Makale Prof. Dr. Gökhan Aydın’ın katkılarıyla hazırlanmıştır.
MAGMA YERYÜZÜ / HAZİRAN 2023 / DOĞAYLA BARIŞMAK
