TMMOB Mimarlar Odası, 6 Şubat depremlerinde zarar gören kültürel varlıklar, kentsel ve kırsal miras alanlarıyla ilgili raporunu 23 Şubat’ta kamuoyuyla paylaştı.
Depremden etkilenen Adana, Adıyaman, Diyarbakır, Gaziantep, Hatay, Kahramanmaraş, Kilis, Malatya, Osmaniye ve Şanlıurfa illerini kapsayan geniş bir alanda pek çok kültür varlığı hasar gördü veya yıkıldı. Tarihî kent merkezlerinde bulunan dini yapılar, kamu ve savunma yapıları gibi anıtsal kültür varlıklarının yanı sıra pek çok sivil mimarlık yapısının da ciddi hasarlar aldığı ve yıkıldığı gözlemlendi. Kırsal alanlara dair ise temsilcilikler aracılığıyla çok sınırlı bilgi alınabildi. Türkiye’nin ulusal kültür varlıkları envanteri henüz tamamlanmamış olduğu için ve özellikle kırsal mimarlık örnekleri ile ilgili çok sınırlı sayıda tescil kaydı bulunduğu için yaşanan kaybın boyutunun anlaşılması dahi zordur.
Yakın tarihlerde onarım görmüş pek çok anıt eserin depremin yıkıcı etkisine dayanamadığı tespit edildi. Bu durumun yanı sıra yıllara dayalı ihmal ve bakımsızlık nedeniyle depreme daha kırılgan şekilde yakalanan sivil mimarlık eserlerinde büyük boyutlu yıkımların gerçekleştiği gözlendi. Bu durum kültür varlıklarının korunmasında “sürekli bakım”ın önemini bir kez daha göstermektedir. Öte yandan daha çok Dünya Mirası alanlarının korunmasında kurumlar arasında koordinasyon ve eşgüdümü sağlamak üzere hazırlanan yönetim planlarında afet risklerine hazırlık ve acil müdahalelere ilişkin tanımlanan eylemlerin gereğinin yerine getirilemediği ve pek çok kültür mirasının özellikle depremin ertesindeki ilk günlerde savunmasız bırakıldığı görüldü.
Antakya’dan Şanlıurfa’ya, Kahramanmaraş’a Malatya’ya depremden zarar gören bütün bölgede son iki yüzyılın yaşanmışlığının belgesi olarak çok nitelikli kırsal mimari dokuları da söz konusu. Her ne kadar çeşitli kurumlar ve araştırmacılar bu alanların bir kısmında dönem dönem belgeleme çalışmaları yapmışlarsa da bu belgelikler Ulusal Kültür Envanterine kaydedilmeyi için yalnızca yayınlardan biliniyor. Çok farklı yapım tekniklerinin ve mimari biçimlerin olduğu bu kırsal dokuların çok büyük çoğunluğu tescilli olmadığı için yasal olarak kültür varlığı olarak tanımlanır. Bu nedenle Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın koruma sorumluluğu bulunmamaktadır. Ancak kentsel miras kadar değerli bu yapıları ve dokuların da korunmasına ve belgelenmesine yönelik bir duyarlığın geliştirilmesi gerekiyor. Bu bağlamda ilerleyen süreçte tescilli olmasa da kültür varlığı değeri içeren kırsal yapıların gerekirse hızla tescil edilerek kamunun restorasyon bütçelerinden yararlandırılmaları için çaba gösterilmedir.
Araştırma süresinin kısıtlılığı nedeniyle ve bölgedeki temsilciliklerden diğer illere nazaran daha az hasar aldığı bilgisi alınan Şanlıurfa, Diyarbakır ve Kilis illerinde bu çerçevede bir gözlem yapılmamıştır.
Adana
Adana kent merkezindeki kültür varlıklarında herhangi bir hasar tespit edilmemiştir. Anavarza ve Misis arkeolojik alanlarında hasar olup olmadığına dair bilgi alınamamıştır.
Hatay
Hatay’da Hükümet Konağı (Valilik), Habib-i Neccar Camisi, Ulu Cami, Sarımiye Camisi, Antakya Sinagogu, Aziz Pavlus Ortodoks Kilisesi, Hatay Meclisi ağır hasar görmüş ya da büyük ölçüde yıkılmıştır. Günümüzde kentsel ve/veya arkeolojik sit sınırları içerisinde yer alan ve Anadolu’nun ilk aydınlatılan caddesi olan Kurtuluş Caddesi ve çevresindeki tarihî doku da büyük ölçüde harap olmuş ve tescilli sivil mimarlık eserlerinin büyük oranda ağır hasar aldığı tespit edilmiştir. 20 Şubat 2023 Hatay’da meydana gelen depremin ardından, ağır hasarlı olan Hükümet Konağı (Valilik) binasının yıkıldığı bilgisi alınmıştır. Ayrıca Kurtuluş Caddesi ve çevresindeki tarihî dokuda ağır hasarlı olan yapılar ve tescilli sivil mimarlık eserleri yıkılmıştır.
Gaziantep
Gaziantep Kalesi’nin burçlarında strüktürel çatlaklar oluştuğu, sur duvarlarında ise yıkılan bölümler olduğu gözlenmiştir. Kalenin yakınında yer alan Şirvanlı Camisi’nin de minaresinin yıkıldığı ve beden duvarlarından bir bölümünün hasar aldığı tespit edilmiştir. Kurtuluş Camisi’nin de benzer şekilde kubbesinin ve minarelerinin yıkıldığı görülmüştür.
Adıyaman
Adıyaman’da Ulu Camii, ağır hasar görmüş, yapının yalnızca iki beden duvarı ayakta kalmıştır. Benzer şekilde kent merkezinde yer alan Eski Saray Camisi’nin de ağır hasar gördüğü, minaresinin yıkıldığı anlaşılmıştır.
Malatya merkezinde yer alan ve inşaası 1913’te tamamlanan Yeni Camii depremde büyük hasar aldı. Fotoğraf: Doç. Dr. Koray Güler
Malatya
Malatya’da kent merkezinde yer alan Yeni Camii, yıkılmıştır. Kentin Cumhuriyet dönemi mimarlık mirasının bir parçası olan Hükümet Konağı (Valilik) ve Gar Binası’nda ise kılcal çatlaklar ve sıva dökülmeleri gözlenmiştir. Mimarlar Odası tarafından tescilli yapı Yeni Camii’nin çevre düzenlemesine ilişkin ilişkin Sivas Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu kararına dava açılmıştır. Ayrıca Yeni Camii ile ilgili Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurul kararlarında, yapının daha önceki depremlerde, hasar gördüğü belirtildiği halde gerekli önlemlerin alınmadığı anlaşılmaktadır.
Kahramanmaraş
Kahramanmaraş Ulu Camisi’nin minaresi yıkılmış, son cemaat mahalli ağır hasar görmüştür. Arasa Camisi’nin de minaresinin yıkıldığı görülmüştür. Kent merkezindeki sivil mimarlık eserlerinde hasar bulunmaktadır.
Kahramanmaraş merkezli depremler nedeniyle kentte bulunan Dulkadiroğulları’ndan kalan 527 yıllık Ulu Cami de etkilendi.
Ulu Cami’nin minaresi kısmen yıkıldı. Minareden düşen parçalar tavana zarar verdi. Fotoğraf: Doç. Dr. Koray Güler
Hatay-Payas
Payas’ta bir Mimar Sinan eseri olan Sokollu Külliyesi’nde ise caminin minaresi yıkılmıştır. Kalede hasar görülmemiştir. Kervansaray bölümünde ise revak kubbelerinde önceki restorasyon uygulamalarında dikiş yapıldığı anlaşılan bölümlerde strüktürel çatlakların ve sıva dökülmelerinin olduğu gözlenmiştir.
Hatay-İskenderun
İskenderun’da Mithatpaşa Ortaokulu olarak kullanılmakta olan eski Fransız Elçiliği binasında kısmi yıkılmalar mevcut. Günümüzde halen aktif olarak kullanılan Latin Katolik Kilisesi büyük ölçüde yıkılmış, Ortodoks Kilisesi ise ağır hasar almıştır.
