Tuşaya (Fritillaria imperialis) bitkisi, Bulgaristan’dan Türkiye’ye gelirken Anadolu Türkmenleri ile yarenlik etti. Türkmen göçmenler uzun bir yolculuğun ardından Deliorman’dan Denizli’ye kadar gelip Hayrettin Köyü’ne yerleşti.
Yolculuk başladığında tarih 1870’lerin sonuydu. Deliorman’ın sakinleri kendileri için önem arz eden ve taşıyabilecekleri kadar eşyayla, çıkınlarında biraz katıkla yola çıktı. Günler ve gecelerce gittiler. Yolculuk Denizli’nin Bozkurt Beldesi’nde bitti. Bölgenin coğrafi yapısı ve iklimi yeni misafirlerini layıkıyla karşıladı, ormanın dokusu ve florası olmazı olur etti. Misafirler yavaş yavaş ev sahibine dönerken yeni komşuları da onları dost bilip önce düğünlerine, sonra evlerine ve zamanla da tüm hayatlarına kabul etti.
Çıkınlarından gerçek hazineyi çıkarma zamanı da gelmişti artık. Ters lale olarak da bilinen, doğanın küsküngelini, Bulgaristan bozkırlarından Türkiye’ye işte bu şekilde geldi. Tohumlar yavaş yavaş filizlenip de baharda tomurcuklar patlayınca Tuşaya bütün güzelliğiyle Anadolu’yu büyüledi. Boynu bükük, başı önde duran bu çiçek, göçmenlerin yurt kazandığına da işaretti. Yaşadıkları yere Hayrettin denmesinin sebebi, göç yolunda onlara eşlik eden Osmanlı zabiti Hayrettin Bey. Kendilerine yaşayacak yer bulmaktan çok Tuşaya’nın yetişmesi için en elverişli iklimin ve toprağın peşine düşmüşler. Açan her bir Tuşaya, bir evin daha neşesini yerine getirmiş, kadim dost ormanda kendi kendine büyümeye, dağılmaya devam ederken tarlada çalışan köylülerin de neşesi bollaşmış, bereket ve bolluk başlamış.
Köy zamanla göç vermiş gençler iş ve okul için ilçe ve il merkezleri gitmiş. Kalanlar dostları Tuşaya’ya her baharda tekrar tekrar hürmetle hizmet edip yeşertmiş; yaşatmış onu. O da borcunu her yılın nisan ayının ikinci veya üçüncü haftası ırakta, uzakta hasret çekenleri köylerinde buluşturarak ödemiş.
Tuşaya’nın akrabaları Tunceli, Adıyaman ve Hakkari’yi kapsayan bölgede bulunmakta ve bugün Anadolu’ya endemik bir bitki olarak yerini almış durumda. Boyu yaklaşık 50-60 santimetreyi bulan Tuşaya, her dalında dört ters lalenin bulunduğu bir bitki. Ortalama bin ile 2 bin 5 yüz metre yükseklik arasında yetişen Tuşaya, Türkiye’de koruma altındaki türler arasında yer alıyor.
