Navahoların hüzünlü tarihi Magma ekim sayısında. Yazının tamamı ve detaylı dosya Magma’nın ekim sayısında. Ayrıca “Kızılderililer: Manitu’nun İnsanları” isimli özel poster hediye. Yoğun istek üzerine ekim sayısı kasım ayı sonuna dek satışta olacak.
Monument Valley’de western filmlerinin ünlü yönetmeni John Ford’un adıyla anılan noktada genellikle Navaholar turistlere para karşılığında at üstünde poz verir. Ancak bir Navaho çiftin düğün öncesi fotoğraf çekimine de tesadüf edebilirsiniz. Resimdeki genç kızın etrafı az sonra muhtemelen kinaaldá yani ergenlik töreni için bir çekim ekibiyle çevrilecek.
Navaho-Hopi sınırında adını üst kesimlerdeki kömür yatağından alan Kömür Madeni Kanyonu’nun aşağı bölümü Hopi, üst tarafı Navaho toprağı. Eskiden Navahoların yaşadığı bazı yerler mahkeme kararıyla Hopilere devredilince 1990’larda kanyon çevresinde küçük ölçekte bir mülteci sorunu yaşandı.
Chelly Kanyonu’nun tabanından 250 metre yükselen Örümcek Kayası, Navaho yaratılış efsanesinde önemli yere sahip. Sarı Dünya’da Örümcek Kadın gökyüzünden bu kayanın üstüne iner ve Navaholara dokumacılığı öğretir. Ebeveynlerin çocuk kontrolü için uydurmuş olabileceği bazı hikâyelerde de iki kayanın arasında yaşayan Örümcek Kadın’ın yaramaz çocukları yakalayıp yediği anlatılır.
Sırtında çocuğunu taşıyan bir Navaho kadını. Fotoğraf, 1914 yılından.
Avrupalıların gelişiyle çile hayatına mahkûm edilen, soykırım ve katliamlara uğrayan, kutsal saydıkları ülkelerinden sürülüp atılan Navaholar kendileri için “halk” anlamına gelen diné adını kullanır. Fotoğraf 1900’lerin başında çekilmiş, bir Navaho çocuğu...
Ateşin önünde yere oturmuş bir Navaho, gümüşe şekil veriyor. Sadece gümüş işçiliği değil, dokuma sanatı da çok önemli. Navaholar, Avrupalılar Amerşka kıtasına ayak basmadan çok önce dokumacılığa başlamıştı. İspanyol sömürgecilerin şimdiki Arizona ve New Mexico eyaletleri olarak bilinen bölgede koyun yetiştirmesiyle yün eğirmeyi öğrenen Navaholar ilk dokudukları battaniyeleri giysi olarak kullandı.
Navaholar’ın kutsal kabul ettiği Antilop Kanyonu iki bölümden oluşur. Birkaç yüz metre uzunluğunda kısa bir yarık olan Yukarı Antilop Kanyonu, Navaho dilinde kayaların arasından suyun aktığı yer demektir.
New Mexico eyaletinin Toadlena Köyü’ndeki dükkânını yöneten Delores Brown duvardaki bir Yei Be Chei kilimini düzeltiyor. Büyücünün tedavi töreninin tasvir edildiği bu kilimlerden günümüzde çok az sayıda dokunmakta.
Günbatımı sonrası Monument Valley sessiz ve sakin bir hal alır. Ancak Navahoların turizm gelirinin önemli yüzdesini üreten bölgedeki kaya oluşumları gündüz binlerce özçekime fon oluşturuyor.
Navahoların başkenti Window Rock’ta, İkinci Dünya Savaşı’nda Japonlara karşı savaşan Navaho askerlerinin ve süreç boyunca kullanılan şifre çözücülerin hatıraları yaşatılıyor.
Ganado yakınlarında modern bir Navaho evi. Bazıları derme çatma yapılmış bu evlerin etrafı mutlaka dikenli telle çevrilir. Özel hayatın mahremiyeti Navahoların kendi aralarında sosyalleşmesine bile engel olabilir.
Kızıl kumlu çölde, etrafında taşlar, kayalar bulunan ve farklı rengiyle dikkat çeken toprak yığını 120 metre derinlikteki Bootjack Uranyum Madeni'nin üstünü kapatmış. 1958-1959 yıllarına ait denetleme raporlarında içine dakikada 750 litre suyun aktığı madende ortalama 30 Navaho'nun çalıştığı yazılı. Radyoaktif su, pompalarla yerüstündeki bir havuza aktarılıyordu.
Saçlara yanlamasına tutturulmuş tüy: Bu tüyü taşıyanın rakiplerinin gözleri önünde bir düşmana meydan okuduğu anlamına gelir. Tamamı siyah tüy: Tüyü taşıyanın çarpışmada yaralandığını anlatır. Yarısı beyaz tüy: Bunları taşıyanın bir düşmanı öldürdüğü anlamına gelir.
Başlık süslemeleri: Navaholar, alnı saracak şekilde bez bandaj sarar.
Saç şekilleri: Navaholar, alnın üst tarafı kimi zaman çok kısa kesilen, ense hizasında yukarı toplanan uzun saçlarıyla bilinir.
Kapılarını bolluk ve bereket getirsin diye güneşe açar, kızıl toprakla bağları kesilmesin diye yere kilim sermezlerdi. Rüzgarla, suyla, ağaçla; kurtla kuşla, börtü böcekle söyleşir, doğayla uyum içinde yaşarlardı. Toptan Kızılderili diye adlandırılan Kuzey Amerika’nın yerli halklarından Navaholar; kıtanın tüm diğer yerli halkları gibi emsalsiz bir zalimliğin kurbanı oldular. Magma’dan Hakan Deliç, ABD’de Arizona ve Utah eyaletlerinde yaşayan Navaholara konuk oldu.
Yazı: Hakan Deliç
Navaho ulusu, kuzeydoğu Arizona, güneydoğu Utah ve kuzeybatı New Mexico’daki 71 bin kilometrekare toprağıyla üç eyalete yayılmış, en güçlü Kuzey Amerika halkı. Toplam nüfus yaklaşık 350 bin olmakla birlikte bunun yarısı başka bölgelerde yaşıyor. Navaholar kendileri için halk anlamına gelen Diné adını kullanır. Ülkeleri de Diné Bikéyah yani halkın kutsal toprakları. Navaho anavatanının sınırlarını dört kutsal dağ belirler: Güneybatıda Arizona’daki San Francisco Tepeleri; güneydoğuda New Mexico eyaletinde yer alan Taylor Dağı; sırasıyla kuzeybatı ve kuzeydoğuda da, her ikisi de Kolorado eyaletinde bulunan Hesperus Tepesi ve Blanca Dağı. Yakın zamana kadar Navahoların, Kolorado eyaletinde bir varlığı yoktu. Ancak son bir yılda kutsal Blanca Dağı’nın yakınlarında çiftlikler satın aldılar. Yönetim, satın alma yoluyla topraklarını yıllardır genişletiyor.
Navahoların Avrupalılarla ilk karşılaşması İspanyollarla oldu. İspanyollar köle ticaretini de beraberlerinde getirdiler ve ellerine geçen Navahoları köle yaptılar. General Stephen Watts Kearny’in 1846’da New Mexico’yu işgal etmesiyle İspanyolların hakimiyeti sona erdi. Ancak yeni işgalcilerin yaklaşımı da farklı olmadı. Yerli halkları medenileştirme gibi bahaneler batıya doğru genişleme arzusuyla birleşince çatışmalar çıktı. Hopi, Ute, Zuni gibi kabilelerin müttefikliği ve Kızılderili düşmanı Kit Carson’ın komutanlığında şeftali ağaçları söküldü, tarlalar yakıldı, halk açlığa mahkum edildi. Teslim olan 12 bin kadar Navaho 1863 - 1866 arasında gruplar halinde 600 kilometreden fazla yürütülerek New Mexico’nun Bosque Redondo denilen ıssız bir köşesine tehcir edildi. Yolda yaşlılar, hastalar, hamileler, yürüyüşü yavaşlatan herkes askerler tarafından vuruldu. 1 Haziran 1868 günü imzalanan anlaşmayla Navaholara anayurtlarında 14 bin kilometrekare arazi verildi. Anlaşmanın ilginç maddelerinden birine göre Navaholar on yıl süreyle çocuklarını okula göndermeyi, Amerikan hükümeti de her 30 çocuk için bir okul ve gerekli sayıda öğretmen sağlamayı taahhüt etti. 18 Haziran’da da geri yürüyüş başladı. Navahoların kendi tahminlerine göre, Uzun Yürüyüş dedikleri soykırımda yola çıkan on kişiden altısı geri dönebildi.
Amerika’nın yerli halklarının vatandaş kabul edilmeleri ancak 1924’de gerçekleşti. Navaholar, 1969 yılında topraklarını Navaho ulusu olarak tanımladıklarını ilan etti. En son olarak da Başkan Peterson Zah, 1992’de Utah, Arizona ve New Mexico valileriyle egemenlik anlaşması imzaladı. Böylece Navaholar, kendini kendi kanunlarıyla yöneten, eyaletlerden bağımsız, federal anayasanın geçerli olduğu ABD'ne bağımlı bir devlet haline geldi.
